Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΜΟΡΦΗΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ-ΚΡΑΤΟΥΣ - ΤΟ ΔΙΑΧΥΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ

αποσπασμα από το κειμενο:

Το κράτος δίκτυο και το δημοκρατικο-ατομο

Φεβρουάριος του 2003 , Jacques Guigou, Jacques Wajnsztejn

---

Η κρίση της μορφής του έθνους-κράτους

Η πολιτική διαμεσολάβηση που πραγματοποίησε το έθνος-κράτος, από την ολοκλήρωσή του στη Γαλλική Επανάσταση, ήταν να εκφράσει τις κοινωνικές σχέσεις υπό την μορφή των ταξικών σχέσεων, κάνοντας συμβατές την συσσώρευση του κεφαλαίου και την κοινωνική οργάνωση σε ένα πλαίσιο εθνικής πολιτικής  που αντιστοιχεί περίπου στην οικονομία της αγοράς του. Γι' αυτό έπρεπε να υπερβεί τον περιορισμένο χαρακτήρα ενός κράτους εκφραστή της κυριαρχίας μιας τάξης (το κράτος της άρχουσας τάξης στο μαρξισμό) προς ένα καθολικό δημοκρατικό που συνίσταται στην διαμόρφωση της κυριαρχίας στο πλαίσιο των θεσμών και ενώσεων που αντικαθιστούν τις παλιές διαμεσολαβήσεις του παλαιού καθεστώτος. Αυτή η κίνηση θα είναι πολύ σταδιακή, καθώς θα αντιμετωπίσει ισχυρές αντεπαναστατικές αντιδράσεις.

2Για να εκπληρώσει τη λειτουργία του, της αναπαράστασης του γενικού συμφέροντος της καπιταλιστικής κοινωνικής σχέσης, το σύγχρονο κράτος, δηλαδή αυτό της καθαρά καπιταλιστικής περιόδου και όχι μόνο αστικής ¹ , πρέπει να αποκτήσει μια σχετική αυτονομία και να μην είναι μόνο το κράτος της άρχουσας τάξης. Αυτό είναι που του επιτρέπει να επιτύχει μια ισορροπία συμβιβασμού, για παράδειγμα στην κοινότητα της εργασίας, σε δύο τάξεις που είναι ταυτόχρονα αμοιβαία εμπλεκόμενες και αντίπαλες. Το κράτος είναι επομένως η διαμεσολάβηση των διαμεσολαβήσεων (τάξεις, συνδικάτα, κλπ..) ή υπέρ-διαμεσολάβηση (το έθνος-κράτος ως ιδεολογία) μεταξύ της κοινωνίας και των ατόμων. Το κράτος υλοποιεί κατά κάποιο τρόπο το πρόγραμμα του Χέγκελ που αναπτύχθηκε στην φιλοσοφία του δικαίου στο οποίο ο φιλόσοφος καθορίζει τις αντίστοιχες σχέσεις μεταξύ της πολιτικής τάξης (αυτής του πολίτη) που σχετίζεται με την καθολικότητα και της τάξης της κοινωνίας των πολιτών (ο οικονομικός χώρος) που σχετίζεται με το εξειδικευμένο. Το κράτος που αναπαριστά την καθολικότητα του γενικού συμφέροντος δεν το πραγματοποιεί ως οτιδήποτε άλλο παρά ως όργανο της κοινωνίας των πολιτών. Φυσικά μιλήσαμε για το κράτος της κυρίαρχης τάξης, της κυρίαρχης ιδεολογίας, αλλά αυτό δεν έγινε παρά επειδή μια μερικότητα, η αστική τάξη, παρουσιάζεται ως καθολική (η θεωρία του προλεταριάτου θα υιοθετήσει την ίδια προσέγγιση, γεγονός που δεν συμβαίνει στην κομμουνιστική θεωρία στο σύνολό της).

3Η κοινωνία των πολιτών της εποχής της κορύφωσης της ταξικής πάλης, πολιτικοποιούμενη αφαιρεί κατά κάποιο τρόπο την κατηγορία της πολιτικής για την καλύτερη ανάδειξη του κοινωνικού ζητήματος , γεγονός που εξηγεί την ασάφεια των θέσεων του Μαρξ για το θέμα αυτό και τη δυσκολία του να αναπτύξει μια πραγματικά ενιαία θέση σχετικά με το κράτος. Προβλέπει, επίσης, ένα κομμουνισμό αντιληπτό ως απλή «διαχείριση των πραγμάτων."  Σήμερα αυτό το πρόγραμμα έχει τεθεί σε εφαρμογή ... από τον ίδιο τον καπιταλισμό και χωρίς την κατάργηση του κράτους! Το κράτος σήμερα μειώνει την πολιτική στη διαχείριση και χάνει έτσι την σχετική αυτονομία του για να γίνει άμεσος παράγοντας της συνολικής αναπαραγωγής των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων. Η λειτουργία του δεν μπορεί πλέον να είναι να συμβιβάσει τα συγκρουόμενα ταξικά συμφέροντα ανάμεσα σε μια κυρίαρχη τάξη και μια "επικίνδυνη" κυριαρχούμενη τάξη (το δημοκρατικό κράτος της πρώτης φιλελεύθερης μορφής) ούτε να παράγει μια κατάλληλη σχέση μεταξύ των δύο βασικών τάξεων της ενοποιημένης κοινωνίας γύρω από την Εργασία και την Πρόοδο (το δημοκρατικό κράτος στη δεύτερη μορφή που συχνά αποκαλείται κράτος πρόνοιας).

4Με το τέλος των τάξεων ως ανταγωνιστικά υποκείμενα, το κράτος δεν έχει πλέον να εκπροσωπήσει τις δυνάμεις, δεν χρειάζεται καν πλέον να εκπροσωπεί το γενικό συμφέρον γιατί το υλοποιεί άμεσα σε αυτό που δεν εμφανίζεται πλέον παρά ως πολύ ειδικά συμφέροντα, θέματα προτίμησης. Θα επιστρέψουμε.

5 Ο Μάης του 68 και τα κινήματα της εποχής του που αναπτύχθηκαν σε άλλες χώρες, κυρίως στην Ιταλία, αντιπροσώπευαν την τελική επίθεση ενάντια σ’ αυτό τον κόσμο, αλλά η αποτυχία τους έχει επιταχύνει επίσης την έλευση του νέου και την ανατροπή του παλαιού κύκλου αγώνων και στη συνέχεια την διάλυσή του.

Το διάχυτο κράτος και το τέλος της κοινωνίας των πολιτών

6Η σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία βασίστηκε σε ένα συλλογικό πολιτικό σώμα που ενσωμάτωσε την υπόθεση της ταξικής σύγκρουσης, αλλά παρέβλεψε από την πλευρά των ατόμων τα ζητήματα σχετικά με αυτό που ονομάζουμε εσωτερική φύση του ανθρώπου. Όποια και αν είναι επομένως η αντίληψη του κράτους, δίνει την εντύπωση της παρέμβασης από το εξωτερικό στις κοινωνικές σχέσεις οι οποίες προϋπάρχουν, σε μια "πρωταρχική κοινωνικότητα" τελικά αμείωτη. Η δυναμική του καπιταλισμού τίθεται επομένως στην ικανότητά του να ενσωματώνει τις διάφορες μορφές χωρίς να τις εξαφανίζει, εξ ου και η ιδέα ότι ο καπιταλισμός ποτέ δεν θα φτάσει σε μια καθαρή μορφή.

7Όταν μιλάμε σήμερα, στο Temps Critiques, για "κεφαλαιοποιημένη κοινωνία," είναι ακριβώς με την έννοια μιας διπλής ιστορικής κίνησης, αρχικά αυτής που παράγεται από τη δυναμική του κεφαλαίου, αντιληπτή επίσης ως μια διαλεκτική της ταξικής πάλης και όχι μόνο ως κυριαρχία της οικονομίας και στη συνέχεια, αυτή που εκδηλώνεται ως μια διαδικασία της εξατομίκευσης, με αφετηρία την αστική επανάσταση. Η επιτυχία της σύγχρονης δημοκρατίας βρίσκεται στο γεγονός ότι επιτρέπει μια κεφαλαιοποίηση της κοινωνίας, χωρίς να έχει ανάγκη να ανεγείρει μια ανώτερη πολιτική ενότητα ² .

8Τώρα, το κράτος πυκνώνει ως υλοποίηση μιας νέας αντικειμενικής τάξης, βασισμένης στους "άυλους νόμους" της οικονομίας και οδηγείται από μια τεχνοεπιστημονική διαδικασία που παρουσιάζεται ως αναπόφευκτη. Επομένως, δεν μπορεί πλέον να θεωρηθεί ως υποκείμενο, όχι πλέον, και δεν παράγει ούτε σχέδιο (δεν έχει παρά μόνο τα προβλήματα να διαχειριστεί και να δέσει τα σχέδια που εκκολάπτονται από τις διάφορες μορφές της αυτονόμησης του κοινωνικού και του πολιτιστικού: το έργο της «κοινωνικής αναθεμελίωσης» μας δίνει ένα παράδειγμα) ούτε ηθική (η πολιτική και οι επιχειρήσεις είναι ένα και το αυτό). Διαχειρίζεται τα προβλήματα κατά περίπτωση ³ , είναι σε δίκτυο με τους κοινωνικούς εταίρους, τις ενώσεις και τις ομάδες πίεσης. Από τις διαδοχικές και αντικρουόμενες μεταρρυθμίσεις οι πολυπολικές δυνάμεις του κεφαλαίου και του κράτους δημιουργούν μια «σύνδεση» των ενδιάμεσων που μπορούν να συνδυάσουν, να επιβραδύνουν και να διαχειριστούν από απόσταση.

9Ορισμένοι βλέπουν σ’ αυτή την κίνηση μια νεο-φιλελεύθερη μετατόπιση του κράτους και ζητούν την επιστροφή στο κράτος πρόνοιας, διότι το κράτος δεν είναι πλέον αρκετά κοινωνικό, ενώ δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο κοινωνικά παρεμβατικό. Είναι, επίσης, ότι αυτό το κοινωνικό έχει αλλάξει θεμέλια. Έχει περάσει από ένα κοινωνικό βασισμένο στην εργασία (προϊόν της εσωτερίκευσης της εργατικής τάξης στο κεφάλαιο, με τα δικαιώματά του, τις κατακτήσεις του), σε ένα κοινωνικό που τείνει να απελευθερωθεί καθώς η εργασία χάνει την κεντρικότητά της και το εργατικό δυναμικό είναι όλο και περισσότερο μη ουσιαστικό στην «δημιουργία της αξίας».  Ωστόσο, αυτή η κίνηση είναι αντιφατική, όπως φαίνεται στην ασάφεια που υπάρχει στην αρχή του ελάχιστου εισοδήματος εισαγωγής (rmi: κατώτατος μισθός) ⁴ . Σε ένα άλλο πνεύμα, έχουμε μια όλο και μεγαλύτερη συναρμογή μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα και, τουλάχιστον στη Γαλλία, την τάση των ατόμων προς την κοινότητα που εκφράζεται σε κάποια κινήματα, όπως αυτό του 95 ή στα κινήματα αλληλεγγύης στους «χωρίς χαρτιά» που εκδηλώνονται πάντα εξ ορισμού,  αναφορικά με ένα κράτος αφηρημένη αναπαράσταση του «από κοινού». Αυτό οδηγεί, ορισμένους ελευθεριακούς σε θέσεις "ενάντια στη φύση" με, από την μια πλευρά την κριτική κάθε προέκτασης αυτού που προκύπτει από τον ιδιωτικό και τελικά μια επιθυμία να μεταμορφωθεί όλος ο κόσμος σε δημόσιους υπαλλήλους (θα ήταν πολύ λογικό για τις ομάδες λενινιστικές ή τροτσκιστικές, αλλά βλέπουμε ότι η CNT έχει την ίδια θέση!) και από την άλλη μια οπτική του σύγχρονου κράτους ως ένα απλό κατασταλτικό κράτος,  «κράτος ως Υπουργείο Εσωτερικών» (θέση της κίνησης No pasaran).

10Ωστόσο, δεν πρόκειται να επικρίνουμε το κράτος για τους λάθος λόγους, επειδή υπάρχουν ήδη αρκετοί σωστοί πάνω στους οποίους το πολεμάμε. Εάν το σημερινό κράτος είναι ένα καθολικό κράτος (μιλάμε περισσότερο για ένα "καθολικό κοινωνικό κράτος"), δεν είναι με την έννοια του ολοκληρωτικού ή του αστυνομικού που πρέπει να το αντιληφθούμε, αλλά με την έννοια ότι διαπερνά όλες τις κοινωνικές σχέσεις περισσότερο διαμορφώνοντας παρά επιβάλλοντας. Μια πιστωτική κάρτα, ένας φορητός υπολογιστής, το Pacs κάνουν περισσότερο εξαρτώμενο από το κράτος το δημοκρατικό-άτομο από οποιαδήποτε αποτελεσματική αστυνόμευση.  Αυτή η εξάρτηση, αντιληπτή ως ευκολία ή ελευθερία προκαλεί σιωπηρούς κανόνες για τη συμμετοχή και την ένταξη των ατόμων στην κοινωνία και στο κράτος αυτής της κοινωνίας που καθιστά παρωχημένη την παραδοσιακή ιδέα της αντιπαλότητας μεταξύ κράτους και «κοινωνίας των πολιτών» . Δεν είναι επομένως η αστυνομία που βρίσκεται παντού (και πουθενά δικαιοσύνη), όπως διακηρύσσουν συνεχώς παλαιοί και σύγχρονοι αριστεροί, αλλά το κράτος είναι παντού, σε διάφορες μορφές και προεκτάσεις του: η αστυνομία όλο και περισσότερο αντικαθίσταται από τις κοινωνικές δυνάμεις (κοινωνική διαχείριση της βίας, παρέμβαση των υπηρεσιών security), με εφεδρεία τις ειδικές στρατιωτικές μονάδες της έσχατης ανάγκης.

11Με τη διάλυση της παλαιών διαμεσολαβήσεων (οικογένειες, γειτονιές, τάξεις), το κράτος έχει γίνει άμεσος παράγοντας της κοινωνικοποίησης των ατόμων, μετατρέποντας την ίδια την έννοια της σύμβασης στην βάση της αστικής σχέσης, επεκτεινοντάς την σήμερα σε όλους. Σε αντίθεση με τα δικαιώματα - ελευθερίες που υποτίθεται ότι ήταν η βάση της αυτονομίας της κοινωνίας των πολιτών σε σχέση με το φιλελεύθερο δημοκρατικό κράτος, τα σημερινά κοινωνικά δικαιώματα είναι δικαιώματα-υποχρεώσεις που μπορεί να "ανασύρει" ένα κράτος, του οποίου τα προνόμια είναι καθολικά καθώς αυτοί οι νόμοι μπορεί να εισχωρήσουν σε κάθε γωνία αυτού που ήταν προηγουμένως η «ιδιωτική ζωή». Αλλά αυτά τα προνόμια δεν είναι εξωτερικά σε σχέση με τα άτομα, αφού αντανακλούν απλώς την πολλαπλότητα των εμπλεκομένων συμφερόντων και την πολλαπλότητα των κανόνων που διέπουν την όλη διαδικασία.

12Το κράτος αναπτύχθηκε επομένως με την υποχώρηση όλων των παλαιών θεσμικών διαμεσολαβήσεων, στην διακριτική ευχέρεια των οποιονδήποτε κλασμάτων του, στη πορεία προς την αυτονόμησή τους. Είναι αυτή η δικτύωση που επιτρέπει να επιτευχθεί αυτή η αυτονόμηση των θεσμών ⁵ . Οι μεταρρυθμίσεις που ποτέ δεν ολοκληρώνονται στην εκπαίδευση και τη δικαιοσύνη μας παρέχουν δύο παραδείγματα. Τείνει να απεδαφοποιηθεί, διατηρώντας παράλληλα την παρουσία του και τις υπηρεσίες του με την τηλεματική περισσότερο από τη φυσική παρουσία των παραγόντων του. Είναι αυτό που υλοποιείται με το κλείσιμο σχολείων της υπαίθρου, των εφοριών, των ταχυδρομείων και των νοσοκομείων των μικρών πόλεων, γεγονός το οποίο έρχεται σε άμεση αντίθεση με τα καθήκοντά του, της "ασφάλειας" των ατόμων και γενικότερα με την λειτουργία του της αναπαραγωγής του συνόλου των κοινωνικών σχέσεων.

13Οι ανθρώπινες δραστηριότητες είναι όλο και λιγότερο μεσολαβούμενες από τους θεσμούς της παλιάς αστικής κοινωνίας, η κίνηση του κεφαλαίου και του κράτους του, δημιουργεί ενδιάμεσες λειτουργίες: οι διαμεσολαβητές (που πρόσφατα ονομάστηκαν "επαγγελματίες της κοινωνικής διαμεσολάβησης») στη θέση των διαμεσολαβήσεων! Αυτοί οι διαμεσολαβητές είναι τα εργαλεία μιας «διαχείρισης των πολιτών» των δημόσιων ή ιδιωτικών πολιτικών, υπεύθυνοι για την αναδημιουργία του κοινωνικού δεσμού. Αυτή η πρακτική της διαμεσολάβησης ξαναβρίσκεται στην οικονομία με την αναστάτωση που γίνεται γύρο από την «οικονομία της αλληλεγγύης» (μορφή διαμεσολάβησης μεταξύ του κράτους και της αγοράς). Θα έχουμε έτσι τους "εργαζομένους της διαμεσολάβησης" στο πλαίσιο μιας "Πλουραλιστικής οικονομίας (σ.μ. économie plurielle: κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία) "!

14 Η διαμεσολάβηση δεν σταματά εδώ, αλλά διαπερνά τις πιο προσωπικές σχέσεις. Με αναφορά στο μοντέλο της απορρόφησης των θεσμών που έχουμε αναφέρει, το PACS απεικονίζει αυτή την προσωρινή αποκρυστάλλωση μιας σεξουαλικής-οικονομικής  διαμεσολάβησης μεταξύ του παλαιού θεσμού του "εκδημοκρατισμένου" αστικού γάμου και της καθαρής σεξουαλικής συνδυαστικής που αναδύεται από τον ορίζοντα του κυβερνοσέξ, των δικτύων του και των  μεσιτών της καρδιάς ⁶ . Οι δυνατότητες του καπιταλιστικού συστήματος εκφράζονται επομένως ως άμεσες "κοινωνικές ανάγκες" των ατόμων. Έχουμε να κάνουμε με μια καρικατούρα της παλιάς κοινωνίας των πολιτών στο μέτρο εκφράζει μόνο το σοκ των συμφερόντων ενάντια στα συμφέροντα. Δεν είναι μόνο μια έκφραση  δημοσιογραφική – κοινωνιολογική το ότι μιλάμε για επιστροφή των κορπορατισμών, ακόμα και αν δανείζονται νέες μορφές και πέρα από το πεδίο της εργασίας. Ο καθένας σήμερα μπορεί να κάνει την μικρή διαμαρτυρία του, να μπλοκάρει τα διόδια στον αυτοκινητόδρομο, να επιτεθεί στην νομαρχία ή στα McDonalds, να κάνει την απεργία πείνας του και στην συνέχεια να γίνει αποδεκτός από τους επισήμους. Όλα αυτά είναι κορεσμένα με ένα λόγο για το «κοινωνικό», που διεξάγεται τόσο  από τα μέσα ενημέρωσης όσο και  από το κράτος, που συχνά μιλάει μέσω των εκπροσώπων του, γι’ αυτό που εξακολουθεί να ονομάζει κοινωνία των πολιτών. Καλεί το ίδιο έτσι σε «συνέδρια πολιτών» ή σε «διάλογο με τους πολίτες», γιατί θέλει να διατηρήσει την συζήτηση γύρο από τους πολίτες. Οι «κινήσεις πολιτών» έχουν προκύψει και θα προκύψουν ως νέες μεσολαβήσεις για την επίλυση των «κοινωνικών προβλημάτων» ⁷  ενώ δεν είναι παρά μόνο διαμεσολαβητές. Ο citizenist (σ.μ. αυτός που πιστεύει στην κοινωνία των πολιτών) επιθυμεί να γίνει μεσολαβητής ανάμεσα στην εξουσία και τις κινήσεις πολιτών επιδιώκοντας να δώσει "ένα νέο νόημα στο κοινωνικό." Είναι η ηθική πλευρά τους, η οποία θα τους επιτρέψει ταυτόχρονα να ξεπεράσουν τον κατακερματισμό των συμφερόντων και να ασκήσουν μια διαφορετική πολιτική. Υπάρχει έτσι μια αλληλεπίδραση μεταξύ του κράτους και των citizenists, με στόχο να διασφαλιστεί η αναπαραγωγή και η διαχείριση των κοινωνικών σχέσεων που δυσχεραίνεται από την κίνηση της παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου. Η κεφαλαιοποιημένη κοινωνία έχει ανάγκη να παράγει τη δική της αμφισβήτηση, να βρει τα σημεία της ηθικής στήριξης που στερείται. Αλλά για να το κάνει οι κινήσεις των πολιτών είναι αναγκασμένες να ψάξουν για αποδιοπομπαίους τράγους, μιλάνε για την παγκοσμιοποίηση (σ.μ. mondialisation: αναφέρεται συνολικά στην οικονομία, την πολιτική, τον πολιτισμό κλπ.) αντί για καθολικοποίηση (σ.μ. globalization: αναφέρεται μόνο στην οικονομία) (η άκρα-δεξιά μιλά για παγκοσμιότητα!) εν συντομία για να παραπλανήσουν τον εχθρό, γιατί αυτό που ορίζει το κεφάλαιο ως σύστημα είναι η αποκόλλησή του από τις υλικές μορφές του πλούτου, ενώ οι επικριτές του, το χαρακτηρίζουν από την προτίμησή του για την πολυτέλεια και την χλιδή ⁸ .

15"Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητα", που είναι το δημοκρατικό-άτομο έχει φτάσει στο χαμηλότερο σημείο της τάσης που εξακολουθεί να το προσανατολίζει προς την ανθρώπινη κοινότητα. Η ιδεολογία της κοινωνίας των πολιτών (citoyennisme) και το κίνημα επιβεβαίωσης των ταυτοτήτων, σε μια άλλη καταγραφή, είναι οι μορφές που λαμβάνει σήμερα αυτή η ασθενής τάση (σ.μ. προς την κοινότητα).